ÜSTÜN ZEKA 8/B - Büyük ve küçük ünlü uyumu

SES OLAYLARI

1- Aşağıdaki cümlelerde büyük ünlü uyumuna aykırı kelimeleri bulunuz.
a)

Suyun tazyikinden çimler toprağa yapışmış.
b)
Cesaretiyle bütün çocuklara örnek olmuştu.
c)
Ailesi olayı 7.30’daki haberlerden öğrenmişti.
d)
Cevaplanması gereken bazı sorular vardı.
e)
Sabahleyin erkenden yola çıktım.
f)
Ağlarken dudakları titriyordu.
g)
Çanakkale şehitlerini rahmetle andık.
h)
Yağmura yakalanmamak için koşarken düşmüş.

Açıklama: Büyük ünlü uyumuna göre kalın ünlü ile (a, ı, o, u) başlayan bir kelime kalınla, inceyle (e, i, ö, ü) başlayan da inceyle biter. Burada bazı kelimelerde bu olmamıştır. “Sabahleyin, ağlarken, koşarken, 7.30’daki” kelimelerinde büyük ünlü uyumuna uymayan ekler vardır. “Çanakkale” kelimesi birleşik isim olduğu için büyük ünlü uyumu aranmaz. Birleşik ismi meydana getiren kelimeler ayrı ayrı değerlendirilebilir. Buna göre “kale” kelimesinin uymadığını söyleyebiliriz.

2- Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerdeki ses olaylarını ve ses olayı olmadan önceki durumunu yazınız.

a)

Sararmış → sarı-armış: ünlü aşınması Yazar, bu romanda çok fazla devrik cümle kullanmış.
Devrik

c)
→ devir-ik: orta hece ünlüsü düşmesi Edirne’de büyücek bir eve taşınmışlar.
Büyücek

d)

Daracık → dar-cık: ünlü türemesi
ilerliyorlardı

e)
→ ileri-le-yorlardı: Bu kelimede iki ses olayı var. İleri kökünde ünlü düşmesi var. İsimden fiil yapma eki olan “-le” “-yor” ekinin etkisiyle ünlü değişimine uğramış. Bu ses olayına ünlü daralması denir; çünkü “e” geniş, “i” dar bir ünlüdür. Ben bu renkten hiç hoşlanmam.
Renkten

f)
→ renk-den: ünsüz benzeşmesi Çocuklar neşeyle saklambaç oynuyorlardı.
Saklambaç

g)

Yurdumun
→ yurt-umun: ünsüz yumuşaması

3- Aşağıdaki cümlelerde orta hece ünlüsü düşen kelimeleri bulup karşılarına yazınız.
a)

b)

c)

d)

e)

f)

g)
Ortaoyunu sanatçıları belli bir metne dayanmadan rollerini oynar. Metne → metin-e Şehrin daracık sokaklarından hızla geçtik. Şehrin → şehir-in Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuştu. Burnu → burun-u Bu konuda senin de fikrini almak istiyorum. Fikrini → fikir-ini Nüfus kaydını, doğum yerinden oturduğu ilçeye naklettirdi. Kaydını → kayıt-ını; naklettirdi → nakil+ettirdi Ali Bey’in, özrümü kabul edeceğini sanıyorum. Özrümü → özür-ümü

4-Nesin methedeyim bir kaşı kare
Sen açtın sineme onulmaz yare
Dünya tabip gelse derdime çare

Derdimin dermanı Lokman'a kalsın
Yukarıdaki dörtlükte aşağıda belirtilen ses olaylarının hangi kelimelerde olduğunu karşılarına yazınız.
Orta hece ünlüsü düşmesi: medih+edeyim→ methedeyim

Ünsüz benzeşmesi: açtın → aç-dın

Ünsüz yumuşaması: derdime → dert-ime, edeyim → et-eyim

Ünlü düşmesi: nesin → nesini

5- Aşağıdaki cümlelerde küçük ünlü uyumuna aykırı sözcükleri bulunuz.
a)

6- Aşağıdaki kelimelerin yanlarında belirtilen ses olaylarına uygun şekilde ek getirerek yazınız.
a)

b)
Ufak →ünsüz düşmesi: ufacık
c)

d)

e)

f)

g)
1983 → ünsüz benzeşmesi: 1983’te (Sayıların açık okunuşlarını göz önünde bulundurmak gerekir; bin dokuz yüz seksen üç sert ünsüzle biter.)

Gülen → ulama (kelime getirilecek): gülen adam Genç → ünlü türemesi: genciz Bekle → ünlü daralması: bekliyoruz Kasap→ ünsüz yumuşaması: kasabın

7- Aşağıdaki cümlelerde büyük ünlü uyumuna uymayan ek almış kelimeleri bulunuz ve ünlü uyumunu bozup bozmadığını belirtiniz.
a)

Akşamleyin parkta buluşalım. (Büyük ünlü uyumunu bozmuş.)
b)
Maçtaki heyecan hiçbir yerde yoktur. (Büyük ünlü uyumunu bozmuş.)
c)
Üzerinde kırmızımtırak bir elbise varmış. (Büyük ünlü uyumunu bozmamış.)
d)
Halamgil hâlâ köyde oturuyor. (Büyük ünlü uyumunu bozmuş.)
e)
Bugünlerde yüzü pek gülmüyor. (Büyük ünlü uyumunu bozmuş.)
f)
Amcama meslektaşlarının büyük saygısı vardı. (Büyük ünlü uyumunu bozmuş.)
g)
Gelirken dergiyle gazeteyi getirmeyi unutma. (Büyük ünlü uyumunu bozmamış.)
Dağın doruğuna ulaştık.
Ünsüz yumuşaması: doruk-una → doruğuna Unutkan bir insandı.
Ünsüz benzeşmesi: unutkan → unut-gan
c)
Akşam pastanede sütlaç yemişler.
Ünlü aşınması: sütlaç → sütlü-aş, aynı zamanda ünsüz değişmesi var.

d)
Onu sinemada görünce hissettiğim şeyi anlatamam.
Ünsüz türemesi:

e)
Çocuğun minicik elleri vardı.
Ünsüz düşmesi: minicik → minik-cik

f)

Ünlü düşmesi: ilerledi → ileri-ledi

g)
Bu işi nasıl başardığını anlayamadım.
Ünlü aşınması: nasıl → ne + asıl (Bu kelimedeki ses olayını görmek güçtür; aynı şekilde “niçin” kelimesinde de “ne + için” kelimelerinin bir araya gelmesiyle aynı ses olayı meydana gelmiştir.) a
Arabamız dağ yolunda güçlükle ilerledi. his ettik-im → hissettiğim, aynı zamanda ünsüz yumuşaması da var.

b)

8- Aşağıdaki cümlelerdeki altı çizili kelimelerdeki ses olaylarını yazınız.
a)

Saat → ünsüz benzeşmesi: saatten Üyelerden ellişer milyon lira toplayalım.
b)
Balkondaki masanın vazosu kırıldı.
c)
Doktorlar spor yapmanın kişiyi rahatlattığını söylüyorlar. Şimdiki zaman eki “-yor” hem büyük hem de küçük ünlü uyumunu bozar.)
d)
Yağmur diner dinmez dışarı çıkacağız.
e)

f)
Spordan sorumlu devlet bakanı oydu. (Spor kelimesi Türkçe’nin hece yapısına uygun değildir. Telaffuz sırasında iki heceden oluşan bu kelime küçük ünlü uyumuna uymamaktadır. Fakat bu tür kelimeler konusunda dilbilgisi uzmanları henüz anlaşamadıkları için kesin bir şey söylemek mümkün değildir.)
g)
Ona saatin kaç olduğunu sordum. (Büyük ünlü uyumuna uymadığı için “saatin” kelimesi küçük ünlü uyumuna uymaz.)
h)
Hürriyetine düşkün biriydi.
i)
Milletin bağımsızlığı esastır. (Esas kelimesi büyük ünlü uyumuna uymadığı için küçük ünlü uyumu aranmaz.)
j)
Monolog çok hoşuna gitti.
k)
Safranbolu’ya tarihî evleri gezmeye gittim. (Safranbolu birleşik bir isimdir; bu sebeple küçük ünlü uyumu aranmaz; büyük ünlü uyumuna uymadığı için “tarihî” kelimesi küçük ünlü uyumuna uymaz.)

En büyük zevki müzik dinlemekti.

Nesli tükenmekte olan bazı hayvanlar koruma altına alınıyor. Nesli → nesil-i → saklan-baç: dudak ünsüzlerinin benzeşmesi Sönmeden yurdumun üstünde en son ocak.
→ büyük-cek: ünsüz düşmesi Arabalar daracık yoldan yavaşça ilerliyorlardı.

b)
Susuzluktan balkondaki bütün çiçekler sararmış.